Giá trị của tiền số

(Một phiên bản của bài này đã đăng trên VNExpress)

Không ai có thể đoán giá Bitcoin sẽ ra sao. Nhưng nếu chỉ nhìn vào giá, tôi e sẽ lỡ nhiều điều thú vị.

Để rộng đường dư luận, tôi có một ít Bitcoin và Ethereum, nhưng chưa bao giờ kêu gọi người khác mua tiền số, kể cả ở bài viết này. Tôi không phải chuyên gia tài chính, những gì tôi chia sẻ ở đây không phải lời khuyên đầu tư.

Tôi thấy thị trường tiền số đang là cuộc chơi nhiều cạm bẫy, khả năng mất trắng rất cao. Giá tiền số tăng đột biến thời gian qua, ngoài việc khiến nhiều người mất ăn mất ngủ, còn dẫn đến hệ lụy muôn thuở: ở đâu có tiền ở đó có lừa đảo.

Có những đồng tiền vừa ra đời đã tăng giá vài chục lần, ngờ đâu chỉ là chiêu trò “bơm rồi bán”. Ai nhào vô chỉ có từ chết đến bị thương. Nhiều startup không làm gì liên quan đến blockchain nhưng cũng phát hành tiền số rồi chẳng “khởi nghiệp” gì suốt mấy năm. Khi tiền số bùng phát trở lại hồi cuối năm 2020, họ lại dọn dẹp website để phát hành đợt tiền mới, hứa hẹn “lợi nhuận đầu tư vài ngàn lần”, Nguyễn Văn Mười Hai còn phải lấy tiền hưu đi gửi.

Blockchain là công nghệ được thiết kế dành riêng cho tiền số, nhưng rồi được bơm thổi như một giải pháp siêu việt, giải quyết được mọi vấn đề. Trong khi đó, Viện Tiêu chuẩn công nghệ Mỹ năm 2018 công bố báo cáo NISTIR 8202 cho thấy “rất hiếm khi blockchain là giải pháp tối ưu”.

IBM từng lập ra bộ phận chuyên đi bán giải pháp blockchain cho doanh nghiệp, để rồi phải sa thải hàng loạt nhân viên vì bán ế. Blockchain cho y tế, blockchain cho nông nghiệp, blockchain cho giáo dục… nghe thì hay nhưng trong 99% trường hợp, Excel là giải pháp tốt hơn.

Tiền số còn đang ảnh hưởng xấu đến môi trường vì ngốn nguồn năng lượng khổng lồ. Giá càng cao, càng tốn điện. Câu hỏi chưa có câu trả lời: liệu giá trị mà tiền số đem đến cho nhân loại có đáng so với năng lượng mà công nghệ này tiêu thụ? 

Vậy, tại sao tôi vẫn sở hữu tiền số?

Tôi là một kỹ sư máy tính lớn lên trên Internet, còn Bitcoin là đồng tiền Internet đầu tiên, nên với cá nhân tôi, sở hữu Bitcoin giống như người Việt Nam phải có tiền đồng. Dù vậy, khi mua Bitcoin lần đầu vào năm 2012, tôi không nghĩ nó sẽ tồn tại. Tôi mua chủ yếu vì tò mò và thú thật cũng muốn kiếm chút cháo. Cháo đâu không thấy, tôi chỉ phát hiện một sự thật động trời: tôi là nhà đầu tư thông minh nhất thế giới. Giá lên thì tôi mua, giá xuống thì tôi bán.

Trong gần mười năm qua, mỗi đợt tiền số bùng phát tôi lại nhào vô, tốn ít tiền và cả đống thời gian, rồi lại bỏ qua cho đến đợt bùng phát tiếp theo. Có lẽ tôi không phải là trường hợp duy nhất “chơi” tiền số theo phong trào. Giáo sư Dan Boneh ở Đại học Stanford cho tôi biết, số người đăng ký học lớp về tiền mật mã của ông cũng trồi sụt theo giá Bitcoin.

Hồi tháng 3/2020, khi dịch Covid-19 bùng phát ở Mỹ, thị trường tiền số sụp đổ. Tôi nghĩ “thế là xong, còn khướt mới phục hồi”. Tôi đã rất bất ngờ khi nó phục hồi nhanh, mạnh, cho đến giờ vẫn chưa có dấu hiệu dừng lại. Người ta hay nói tiền số là bong bóng, nhưng tôi chưa thấy bong bóng nào nổ rồi lại bùng lên, lặp đi lặp lại trong nhiều năm liền, lần sau lớn hơn lần trước. 

Bong bóng dotcom nổ để rồi mở ra kỷ nguyên cho những tập đoàn Internet nghìn tỷ USD, vì công nghệ Internet đem lại những giá trị rất thật. Vậy, giá trị của công nghệ tiền số ở đâu? 

Tôi tin công nghệ tiền số sẽ thay đổi hoàn toàn cách từng người, từng gia đình, từng doanh nghiệp, từng quốc gia lưu trữ và sử dụng tiền tệ. Nếu như Internet giúp khai phóng thông tin, khiến dòng chảy thông tin không còn bị giới hạn ở biên giới cứng giữa các quốc gia, công nghệ tiền số giải phóng tiền tệ, xóa nhòa khoảng cách giữa người gửi và người nhận trong các giao dịch.

Người Việt gọi Bitcoin là tiền ảo, dịch ra từ “virtual money". Tôi thấy cách gọi này khá định kiến. Từ “ảo” trong tiếng Việt thường dùng để chỉ những thứ không có giá trị, không bền vững, trong khi “virtual" là công nghệ hết sức giá trị. Nói nôm na, ảo hóa là công nghệ dùng phần mềm đưa thế giới thực lên không gian mạng, khiến việc mô phỏng thế giới thực trở nên dễ dàng hơn. Công nghệ điện toán đám mây chắc hẳn bạn đã nghe qua cũng được xây dựng dựa trên ảo hóa.

Tương tự, công nghệ tiền ảo giúp đưa tiền tệ trong đời thực lên không gian mạng, khiến đồng tiền trở nên lập trình được (programmable), không cần trung gian và không còn biên giới. Chưa có loại tài sản nào làm được như vậy. Căn tính này tạo ra giá trị riêng cho tiền số.

Nói “lập trình được” vì tiền số là một dạng phần mềm. Với vài dòng code, ai cũng có thể thay đổi tài sản này theo ý mình. Ví dụ như tôi có thể “nén” toàn bộ tiền số của tôi thành một chuỗi bí mật, dễ dàng vận chuyển xuyên không gian hay làm của để dành mà không ai có thể can thiệp. So với việc tôi cất tiền mặt hay vàng trong két ở nhà, nó dễ và an toàn hơn nhiều.

Không cần trung gian và không còn biên giới vì tiền số là một phần của Internet. Mỗi năm Việt Nam nhận hơn 16 tỷ USD kiều hối. Với mức phí trung bình khoảng 2,5%, tính ra mỗi năm người Việt phải trả hơn 400 triệu USD phí chuyển tiền. Không ai muốn trả tiền “cò”, nhưng vì cách trở địa lý nên đành chịu. Với tiền số, tôi có thể dễ dàng chuyển tiền từ Mỹ về Việt Nam trong vài phút mà không cần qua bên thứ ba. Dù vẫn mất chút phí giao dịch, song cũng giống như gọi điện qua Internet, vài năm trước ta phải trả tiền, còn bây giờ là miễn phí.

Lý thú nhất là tôi có thể tạo ra những hợp đồng thông minh để lập trình hóa những giao dịch trong đời thực. Chỉ hai năm, các sản phẩm tài chính tiền tệ xây dựng trên khả năng lập trình được của tiền số, gọi chung là DeFi, đã hút số vốn đầu tư gần 80 tỷ USD trên toàn cầu.

Tương lai của tiền số sẽ ra sao?

Tôi dự đoán trong năm năm tới, đa số chúng ta sẽ sở hữu tiền số. Bạn có thể không tin Bitcoin, không sao cả, vì có nhiều loại tiền số khác nhau. Thay vì giao dịch hay tích lũy bằng USD, có thể bạn sẽ dùng USD phiên bản số hóa, ví dụ như USDC do Coinbase phát hành. Khác với Bitcoin, USDC luôn có giá trị tương đương với USD. Giống với Bitcoin, USDC lập trình được và có thể giao dịch xuyên biên giới mà không cần bên thứ ba. Ra đời tháng 9/2018, cho đến nay đã có hơn 14 tỷ USDC (tương ứng với 14 tỷ USD) được đưa vào lưu hành.

Với USDC và một chiếc điện thoại kết nối Internet, bất kỳ ai ở bất kỳ đâu cũng có thể dễ dàng tham gia giao dịch trên thị trường tiền tệ tài chính toàn cầu, bao gồm mua bán chứng khoán ở Mỹ, châu Âu hay bất kỳ thị trường nào. Hôm 28/4/2021, Ngân hàng Đầu tư châu Âu sử dụng công nghệ tiền số Ethereum để phát hành 100 triệu Euro trái phiếu. Từ đầu tháng 4/2021, sàn giao dịch Binance cho phép khách hàng dùng tiền số để mua cổ phiếu của các công ty Tesla, Apple, Microsoft và Coinbase [1].

Ai gửi tiết kiệm tại các ngân hàng Mỹ đều biết lãi suất cực thấp, gửi càng lâu càng lỗ vì lạm phát. Vì thế, gần đây tôi đã chuyển một phần tiền mặt sang USDC để gửi tiết kiệm thông qua dịch vụ DeFi. Gửi tiền như vậy rủi ro hơn ngân hàng, nhưng sau khi chọn một startup uy tín, tôi thấy rủi ro là chấp nhận được so với lãi suất.

Ngoài USD, các đồng tiền lớn như Bảng Anh, Euro, Yen Nhật hay Nhân dân tệ đã và sẽ được số hóa. Ai vẫn còn nghĩ tiền số là “ảo” có lẽ chưa biết rằng Trung Quốc đã thử nghiệm tiền số quốc gia của họ hơn một năm, mở ra cuộc marathon phát hành tiền số giữa các ngân hàng trung ương trên phạm vi toàn cầu.

Ở khối tư nhân, đồng Diem của Facebook (trước đây là Libra) cũng đang ôm mộng trở thành tiền số toàn cầu. Những tập đoàn fintech hàng đầu thế giới như PayPal, Square hay VISA đều đã cung cấp sản phẩm, dịch vụ liên quan đến tiền số.

Có thể cả thế giới đang bị lừa, nhưng nhiều khả năng chúng ta đang tận mắt chứng kiến một cuộc cách mạng công nghệ có tầm vóc tương đương với phát minh ra Internet, kèm theo cơ hội học hỏi và ứng dụng một trong những sáng tạo công nghệ thú vị nhất trong nhiều thập kỷ.

Vấn đề là, nếu xem tiền số là Internet của thế kỷ 21, Việt Nam dường như vẫn đang ở thế kỷ 20 vì chưa chấp nhận tiền số. Internet có những mặt trái, công nghệ tiền số cũng vậy. Nhưng một khi tài sản này phổ biến đại trà trên toàn cầu, chính phủ nước nào đi sau sẽ gặp trở ngại trong nỗ lực kiểm soát nguồn dự trữ ngoại tệ. Tiền số cũng đặt ra thách thức lớn với phòng chống rửa tiền.

Dẫu Chính phủ Việt Nam có muốn hay không, tôi tin rằng tiền số sẽ phổ biến ở Việt Nam. Nếu người Việt đã chấp nhận USD, không có lý do gì họ từ chối USDC hay một đồng “đô” điện tử nào đó, đặc biệt khi những ngoại tệ số đem lại nhiều ích lợi. 

Chính phủ đang kêu gọi chuyển đổi số. Tôi nghĩ tiền số chính là cuộc chuyển đổi lớn mà Việt Nam không thể bỏ lỡ. Ứng xử với tiền số thế nào, do đó, là câu hỏi chính sách quan trọng của nhiệm kỳ.

Cảm ơn Nghĩa B., Lợi L., Phúc N., Huy Lê, Nghĩa P., An T. đã đọc và chỉnh sửa bản nháp.

[1] Ban đầu tôi viết là "Từ đầu tháng 4/2020, sàn giao dịch Binance cho phép khách hàng dùng tiền số để mua cổ phiếu của các công ty Tesla, Apple, Microsoft và Coinbase". Bạn quang trong phần comment đã chỉ ra chỗ này chưa chính xác. Đầu tháng 4/2021 sàn Binance mới cho phép khách hàng dùng tiền số để mua Token chứng khoán của các công ty Tesla, Apple, Microsoft và Coinbase, nhưng sau đó đến ngày 16/7/2021, sàn ra thông báo không hỗ trợ mua Token chứng khoán nữa và không hỗ trợ bất kỳ token chứng khoán nào sau ngày 14/10/2021 do vướng một số vấn đề về pháp lý.